Praefatio

Audebisne, precor, tantae subiecta cateruae,

      Inter tot proceres, nostra Thalia, loqui?

Nec te fama uetat, uero quam celsius auctam

      Vel seruasse labor uel minuisse pudor?

5

An tibi continuis creuit fiducia castris

      Totaque iam uatis pectora miles habet?

Culmina Romani maiestatemque senatus

      Et, quibus exultat Gallia, cerne uiros.

Omnibus audimur terris mundique per aures

10

      Ibimus. ah nimius consulis urget amor!

Iuppiter, ut perhibent, spatium cum discere uellet

      Naturae regni nescius ipse sui,

Armigeros utrimque duos aequalibus alis

      Misit ab Eois Occiduisque plagis.

15

Parnasus geminos fertur iunxisse uolatus;

      Contulit alternas Pythius axis aues.

Princeps non aquilis terras cognoscere curat;

      Certius in uobis aestimat imperium.

Hoc ego concilio collectum metior orbem;

20

      Hoc uideo coetu quidquid ubique micat.

 

Ipsa quidem Virtus pretium sibi, solaque late

Fortunae secura nitet nec fascibus ullis

Erigitur plausuue petit clarescere uulgi.

Nil opis externae cupiens, nil indiga laudis,

5

Diuitiis animosa suis immotaque cunctis

Casibus ex alta mortalia despicit arce.

Attamen inuitam blande uestigat et ultro

Ambit honor: docuit totiens a rure profectus

Lictor et in mediis consul quaesitus aratris.

10

Te quoque naturae sacris mundique uacantem,

Emeritum pridem desudatisque remotum

Iudiciis eadem rursum complexa potestas

Euehit et reducem notis imponit habenis.

Accedunt trabeae: nil iam, Theodore, relictum,

15

Quo uirtus animo crescat uel splendor honori.

Culmen utrumque tenes: talem te protinus anni

Formauere rudes, et dignum uita curuli

Traxit iter primaeque senes cessere iuuentae.

Iam tum canities animi, iam dulce loquendi

20

Pondus et attonitas sermo qui duceret aures.

Mox undare foro uictrix opulentia linguae

Tutarique reos. ipsa haec amplissima sedes

Orantem stupuit, bis laudatura regentem.

Hinc te pars Libyae moderantem iura probauit,

25

Quae nunc tota probat; longi sed pignus amoris

Exiguae peperere morae populumque clientem

Publica mansuris testantur uocibus aera.

Inde tibi Macetum tellus et credita Pellae

Moenia, quae famulus quondam ditauit Hydaspes;

30

Tantaque commissae reuocasti gaudia genti

Mitibus arbitriis, quantum bellante Philippo

Floruit aut nigri cecidit cum regia Pori.

Sed non ulterius te praebuit urbibus aula:

Maluit esse suum; terris edicta daturus,

35

Supplicibus responsa uenis. oracula regis

Eloquio creuere tuo, nec dignius umquam

Maiestas meminit sese Romana locutam.

Hinc sacrae mandantur opes orbisque tributa

Possessi, quidquid fluuiis euoluitur auri,

40

Quidquid luce procul uenas rimata sequaces

Abdita pallentis fodit sollertia Bessi.

Ac uelut expertus lentandis nauita tonsis

Praeficitur lateri custos; hinc ardua prorae

Temperat et fluctus tempestatesque futuras

45

Edocet; adsiduo cum Dorida uicerit usu,

Iam clauum totamque subit torquere carinam:

Sic cum clara diu mentis documenta dedisses,

Non te parte sui, sed in omni corpore sumpsit

Imperium cunctaque dedit tellure regendos

50

Rectores. Hispana tibi Germanaque Tethys

Paruit et nostro diducta Britannia mundo,

Diuersoque tuas coluerunt gurgite uoces

Lentus Arar Rhodanusque ferox et diues Hiberus.

O quotiens doluit Rhenus, qua barbarus ibat,

55

Quod te non geminis frueretur iudice ripis

Vnius fit cura uiri, quodcumque rubescit

Occasu, quodcumque dies deuexior ambit.

Tam celer adsiduos expleuit cursus honores;

Vna potestatum spatiis interfuit aetas

60

Totque gradus fati iuuenilibus intulit annis.

Postquam parta quies et summum nacta cacumen

Iam secura petit priuatum gloria portum,

Ingenii redeunt fructus aliique labores,

Et uitae pars nulla perit: quodcumque recedit

65

Litibus, incumbit studiis, animusque uicissim

Aut curam imponit populis aut otia Musis.

Omnia Cecropiae relegis secreta senectae

Discutiens, quid quisque nouum mandauerit aeuo

Quantaque diuersae producant agmina sectae.

70

Namque aliis princeps rerum disponitur aer;

Hic confidit aquis; hic procreat omnia flammis.

Alter in Aetnaeas casurus sponte fauillas

Dispergit reuocatque deum rursusque receptis

Nectit amicitiis quidquid discordia soluit.

75

Corporis hic damnat sensus uerumque uideri

Pernegat. hic semper lapsurae pondera terrae

Conatur rapido caeli fulcire rotatu

Accenditque diem praerupti turbine saxi.

Ille ferox unoque tegi non passus Olympo

80

Immensum per inane uolat finemque perosus

Parturit innumeros angusto pectore mundos.

Hi uaga collidunt caecis primordia plagis.

Numina constituunt alii casusque relegant.

Graiorum obscuras Romanis floribus artes

85

Irradias. uicibus gratis formare loquentes

Suetus et alterno uerum contexere nodo.

Quidquid Socratico manauit ab ordine, quidquid

Docta Cleantheae sonuerunt atria turbae,

Inuentum quodcumque tuo, Chrysippe, recessu,

90

Quidquid Democritus risit dixitque tacendo

Pythagoras, uno se pectore cuncta Vetustas

Condidit et maior collectis uiribus exit.

Ornantur ueteres et nobiliore magistro

In Latium spretis Academia migrat Athenis,

95

Vt tandem propius discat, quo fine beatum

Dirigitur, quae norma boni, qui limes honesti;

Quaenam membra sui uirtus diuisa domandis

Obiectet uitiis; quae pars iniusta recidat,

Quae uincat ratione metus, quae frenet amores;

100

Aut quotiens elementa doces semperque fluentis

Materiae causas: quae uis animauerit astra

Impuleritque choros; quo uiuat machina motu;

Sidera cur septem retro nitantur in ortus

Obluctata polo; uariisne meatibus idem

105

Arbiter an geminae conuertant aethera mentes;

Sitne color proprius rerum, lucisne repulsu

Eludant aciem; tumidos quae luna recursus

Nutriat Oceani; quo fracta tonitrua uento,

Quis trahat imbriferas nubes, quo saxa creentur

110

Grandinis; unde rigor niuibus; quae flamma per auras

Excutiat rutilos tractus aut fulmina uelox

Torqueat aut tristem figat crinita cometem.

Iam tibi compositam fundauerat ancora puppim,

Telluris iam certus eras; fecunda placebant

115

Otia; nascentes ibant in saecula libri:

Cum subito liquida cessantem uidit ab aethra

Iustitia et tanto uiduatas iudice leges.

Continuo frontem limbo uelata pudicam

Deserit Autumni portas, qua uergit in Austrum

120

Signifer et noctis reparant dispendia Chelae.

Pax auibus, quacumque uolat, rabiemque frementes

Deposuere ferae; laetatur terra reuerso

Numine, quod prisci post tempora perdidit auri.

Illa per occultum Ligurum se moenibus infert

125

Et castos leuibus plantis ingressa penates

Inuenit aetherios signantem puluere cursus,

Quos pia sollicito deprendit pollice Memphis:

Quae moueant momenta polum, quam certus in astris

Error, quis tenebras solis causisque meantem

130

Defectum indicat numerus, quae linea Phoeben

Damnet et excluso pallentem fratre relinquat.

Vt procul aspexit fulgentia Virginis ora

Cognouitque deam, uultus ueneratus amicos

Occurrit scriptaeque notas confundit harenae.

135

Tum sic diua prior: "Manli, sincera bonorum

Congeries, in quo ueteris uestigia recti

Et ductos uideo mores meliore metallo:

Iam satis indultum studiis, Musaeque tot annos

Eripuere mihi. pridem te iura reposcunt:

140

Adgredere et nostro rursum te redde labori

Nec tibi sufficiat transmissae gloria uitae.

Humanum curare genus quis terminus umquam

Praescripsit? nullas recipit prudentia metas.

Adde quod haec multis potuit contingere sedes,

145

Sed meriti tantum redeunt actusque priores

Commendat repetitus honos, uirtusque reducit

Quos fortuna legit. melius magnoque petendum

Credis in abstrusa rerum ratione morari?

Scilicet illa tui patriam praecepta Platonis

150

Erexere magis, quam qui responsa secutus

Obruit Eoas classes urbemque carinis

Vexit et arsuras Medo subduxit Athenas?

Spartanis potuit robur praestare Lycurgus

Matribus et sexum leges uicere seuerae

155

Ciuibus et uetitis ignauo credere muro

Tutius obiecit nudam Lacedaemona bellis:

At non Pythagorae monitus annique silentes

Famosum Oebalii luxum pressere Tarenti.

"Quis uero insignem tanto sub principe curam

160

Respuat? aut quando meritis maiora patebunt

Praemia? quis demens adeo qui iungere sensus

Cum Stilichone neget? similem quae protulit aetas

Consilio uel Marte uirum? nunc Brutus amaret

Viuere sub regno, tali succumberet aulae

165

Fabricius, cuperent ipsi seruire Catones.

Nonne uides, ut nostra soror Clementia tristes

Obtundat gladios fratresque amplexa serenos

Adsurgat Pietas, fractis ut lugeat armis

Perfidia et laceris morientes crinibus hydri

170

Lambant inualido Furiarum uincla ueneno?

Exultat cum Pace Fides. iam sidera cunctae

Liquimus et placidas inter discurrimus urbes.

Nobiscum, Theodore, redi." Subit ille loquentem

Talibus: "agrestem dudum me, diua, reuerti

175

Cogis et infectum longi rubigine ruris

Ad tua signa uocas. nam quae mihi cura tot annis

Altera quam duras sulcis mollire nouales,

Nosse soli uires, nemori quae commoda rupes,

Quis felix oleae tractus, quae gleba faueret

180

Frugibus et quales tegeret uindemia colles?

Terribiles rursum lituos ueteranus adibo

Et desueta uetus temptabo caerula uector?

Collectamque diu et certis utcumque locatam

Sedibus in dubium patiar deponere famam?

185

Nec me, quid ualeat natura fortior usus,

Praeterit aut quantum neglectae defluat arti.

Desidis aurigae non audit uerbera currus,

Nec manus agnoscit quem non exercuit arcum.

Esse sed iniustum fateor quodcumque negatur

190

Iustitiae. tu prima hominem siluestribus antris

Elicis et foedo deterges saecula uictu.

Te propter colimus leges animosque ferarum

Exuimus. nitidis quisquis te sensibus hausit,

Irruet intrepidus flammis, hiberna secabit

195

Aequora, confertos hostes superabit inermis.

Ille uel Aethiopum pluuiis solabitur aestus;

Illum trans Scythiam uernus comitabitur aer."

Sic fatus tradente dea suscepit habenas

Quattuor ingenti iuris temone refusas.

200

Prima Padum Thybrimque ligat crebrisque micantem

Vrbibus Italiam; Numidas Poenosque secunda

Temperat; Illyrico se tertia porrigit orbi;

Vltima Sardiniam, Cyrnum trifidamque retentat

Sicaniam et quidquid Tyrrhena tunditur unda

205

Vel gemit Ionia. nec te tot lumina rerum

Aut tantum turbauit onus; sed ut altus Olympi

Vertex, qui spatio uentos hiemesque relinquit,

Perpetuum nulla temeratus nube serenum

Celsior exurgit pluuiis auditque ruentes

210

Sub pedibus nimbos et rauca tonitrua calcat:

Sic patiens animus per tanta negotia liber

Emergit similisque sui, iustique tenorem

Flectere non odium cogit, non gratia suadet.

Nam spretas quis opes intactaque pectora lucro

215

Commemoret? fuerint aliis haec forte decora:

Nulla potest laus esse tibi, quae crimina purget.

Seruat inoffensam diuina modestia uocem:

Temperiem seruant oculi; nec lumina feruor

Asperat aut rabidas suffundit sanguine uenas,

220

Nullaque mutati tempestas proditur oris.

Quin etiam sontes expulsa corrigis ira

Et placidus delicta domas; nec dentibus umquam

Instrepis horrendum, fremitu nec uerbera poscis.

Qui fruitur poena, ferus est, legumque uidetur

225

Vindictam praestare sibi; cum uiscera felle

Canduerint, ardet stimulis ferturque nocendi

Prodigus, ignarus causae: dis proximus ille,

Quem ratio, non ira mouet, qui facta rependens

Consilio punire potest. mucrone cruento

230

Se iactent alii, studeant feritate timeri

Addictoque hominum cumulent aeraria censu.

Lene fluit Nilus, sed cunctis amnibus extat

Vtilior nullo confessus murmure uires;

Acrior ac rapidus tacitas praetermeat ingens

235

Danuuius ripas; eadem clementia sani

Gurgitis immensum deducit in ostia Gangen.

Torrentes immane fremant lassisque minentur

Pontibus et uoluant spumoso uertice siluas:

Pax maiora decet; peragit tranquilla potestas,

240

Quod uiolenta nequit, mandataque fortius urget

Imperiosa quies. Idem praedurus iniquas

Accepisse preces, rursus, quae digna petitu,

Largior et facilis; nec quae comitatur honores,

Ausa tuam leuiter temptare superbia mentem.

245

Frons priuata manet nec se meruisse fatetur,

Quae creuisse putat; rigidi sed plena pudoris

Elucet grauitas fastu iucunda remoto.

Quae non seditio, quae non insania uulgi

Te uiso lenita cadat? quae dissona ritu

250

Barbaries, medii quam non reuerentia frangat?

Vel quis non sitiens sermonis mella politi

Deserat Orpheos blanda testudine cantus?

Qualem te legimus teneri primordia mundi

Scribentem aut partes animae, per singula talem

255

Cernimus et similes agnoscit pagina mores.

Nec dilata tuis Augusto iudice merces

Officiis, illumque habitum, quo iungitur aulae

Curia, qui socio proceres cum principe nectit,

Quem quater ipse gerit, perfecto detulit anno

260

Deposuitque suas te succedente curules.

Crescant uirtutes fecundaque floreat aetas.

Ingeniis patuit campus certusque merenti

Stat fauor: ornatur propriis industria donis.

Surgite sopitae, quas obruit ambitus, artes.

265

Nil licet inuidiae, Stilicho dum prospicit orbi

Sidereusque gener. non hic uiolata curulis,

Turpia non Latios incestant nomina fastos;

Fortibus haec concessa uiris solisque gerenda

Patribus et Romae numquam latura pudorem.

270

Nuntia uotorum celeri iam Fama uolatu

Mouerat Aonios audito consule lucos.

Concinuit felix Helicon fluxitque Aganippe

Largior et docti riserunt floribus amnes.

Vranie redimita comas, qua saepe magistra

275

Manlius igniferos radio descripserat axes,

Sic alias hortata deas: "patimurne, sorores,

Optato procul esse die nec limina nostri

Consulis et semper dilectas uisimus aedes?

Notior est Helicone domus. gestare curules

280

Et fasces subiisse libet. miracula plebi

Colligite et claris nomen celebrate theatris.

Tu Iouis aequorei summersam fluctibus aulam

Oratum uolucres, Erato, iam perge quadrigas,

A quibus haud umquam palmam rapturus Arion.

285

Illustret circum sonipes, quicumque superbo

Perstrepit hinnitu Baetin, qui splendida potat

Stagna Tagi madidoque iubas aspergitur auro.

Calliope, liquidas Alciden posce palaestras:

Cuncta Palaemoniis manus explorata coronis

290

Adsit et Eleo pubes laudata Tonanti.

Tu iuga Taygeti frondosaque Maenala, Clio,

I Triuiae supplex; non aspernata rogantem

Amphitheatrali faueat Latonia pompae.

Audaces legat ipsa uiros, qui colla ferarum

295

Arte ligent certoque premant uenabula nisu.

Ipsa truces fetus captiuaque ducat ab antris

Prodigia et caedis sitientem differat arcum.

Conueniant ursi, magna quos mole ruentes

Torua Lycaoniis Helice miretur ab astris,

300

Perfossique rudant populo pallente leones,

Quales Mygdonio curru frenare Cybebe

Optet et Herculei mallent fregisse lacerti.

Obuia fulminei properent ad uulnera pardi

Semine permixto geniti, cum forte leaenae

305

Nobiliorem uterum uiridis corrupit adulter;

Hi maculis patres referunt et robore matres.

Quidquid monstriferis nutrit Gaetulia campis,

Alpina quidquid tegitur niue, Gallica siquid

Silua tenet, iaceat; largo ditescat harena

310

Sanguine; consumant totos spectacula montes.

Nec molles egeant nostra dulcedine ludi:

Qui laetis risum salibus mouisse facetus,

Qui nutu manibusque loquax, cui tibia flatu,

Cui plectro pulsanda chelys, qui pulpita socco

315

Personat aut alte graditur maiore cothurno,

Et qui magna leui detrudens murmura tactu

Innumeras uoces segetis moderatus aenae

Intonet erranti digito penitusque trabali

Vecte laborantes in carmina concitet undas,

320

Vel qui more auium sese iaculentur in auras

Corporaque aedificent celeri crescentia nexu,

Quorum compositam puer amentatus in arcem

Emicet et uinctu plantae uel cruribus haerens

Pendula librato figat uestigia saltu.

325

Mobile ponderibus descendat pegma reductis

Inque chori speciem spargentes ardua flammas

Scaena rotet uarios et fingat Mulciber orbis

Per tabulas impune uagus pictaeque citato

Ludant igne trabes et non permissa morari

330

Fida per innocuas errent incendia turres.

Lasciui subito confligant aequore lembi

Stagnaque remigibus spument immissa canoris.

Consul per populos idemque grauissimus auctor

Eloquii, duplici uita subnixus in aeuum

335

Procedat pariter libris fastisque legendus.

Accipiat patris exemplum tribuatque nepoti

Filius et coeptis ne desit fascibus heres.

Decurrat trabeata domus tradatque secures

Mutua posteritas seruatoque ordine fati

340

Manlia continuo numeretur consule proles."